ÇAPULA

Eski Eserler Ansiklopedisi yazari Nurettin Rüstü Büngül, ile Osmanli Tarih, Deyim ve Terimleri’nin yazari M. Zeki Pekalin çapulanin, Karadeniz yalisi halkinin agzinda, yemeninin adi oldugunu, Resat Ekrem Koçu ise çapulanin yemeniden farkli oldugunu yazmisti.

Koçu’ya göre çapula, Karadeniz ahalisince yaz ve kis giyilen bir ayakkabiydi.

Çapulanin sayasi, ayagin üstünü bilege kadar kapatacak sekilde kesilerek arkasina bir deri çekek dikilmis, vidaladan bir ayakkabi üstlügüdür.

Ayakkabinin tabani, köseledir. Ökçesi de ayni köseleden kesilmis bir topukluktur.

Saya kaliba çekilip taban köselesi agaç çivilerle sayaya çakilinca, çapulanin kus gagasi gibi uzunca kesilmis olan burnu yukariya dogru kaldirilip kivrilarak sayanin üstüne yapistirilir. Kaliptaki yapimi bitmis çapula bir süre kurutulduktan sonra çikarilir. Ökçesi demir çivilerle çakilir. Sonra hem ökçeye hem tabana, kabara denen yuvarlak büyük basli demir çiviler çakilir.

Çapula, Istanbul’dan Trabzon’a kadar tüm Karadenizlilerin kullandigi saglam bir ayakkabi çesididir.

Çapula sözlükte: Karadeniz yöresine has bir tür erkek ayakkabisidir diye tanimlanir. Bazilarina göre Laz papucu, Istanbullulara göre Çarsamba kundurasi olarak bilinir. Halen degistirilmis, kunduraya benzetilerek kabarasiz, yumurta yüksek topuklu olarak Çarsamba’da üretilmektedir. Bu çapula, topuguna basilarak da giyilir. Çevrede daha çok kabadayilarin tercih ettigi bir pabuçtur.

Çapula pahaliligi nedeniyle iskarpin ve kunduradan sonra gelen, hali-vakti yerinde erkeklerin giydigi bir ayakkabiydi.

Çapulacilik Ünye’de pek çok esnafin meslek edindigi çok geçerli bir is koluydu.

Bu ayakkabilarin yapildigi malzeme, sayasi için vidala deri, tabani için kösele idi. Her iki malzeme Ünye tabakhanelerinde üretilirdi. Daha kalitelileri ise Istanbul’dan temin edilirdi.

Sakarya savasinin sonuna dogru, çapulaci esnafinin en ünlü ve en zengin olani Haci Bey, Bir mavna dolusu çapulayi deniz yoluyla, bir bölümünü ise deve kervaniyla Sivas’a oradan da savas alanina göndermistir.

1937 yilinda Ünye-Niksar yolunun askeri mühimmat sevkine müsait olup olmadigini test etmek için yaninda iki generalle Ünye’ye gelen Maresal Fevzi Çakmak, Haci Bey’in orduya yaptigi ayakkabi yardimini devletin unutmadigini göstermis, hem devletin hem de ordunun sükran borcunu, Istiklal Madalyasi’yla ödemistir. Haci Bey o sirada çok hastadir.  Maresal’in yanina oturma teklifini siddetle reddederek, merasim sonuna kadar esas durusta ayakta kalmistir.

Haci Bey’in deve kervaniyla gönderdigi çapulalar yolda çalinmislardir. Bunu haber alan Haci Bey  Bas Komutan Mustafa Kemale : Ihmalin yüzünden çalinan çapulalari bul, askere giydir diye telgraf çeker. Çapulalar bulunur ama bu kaba ve saygisiz telgraf nedeniyle Haci Bey birkaç ay hapis yatar.

Ünye’nin son çapula ustasi Mustafa Kalafat’la yaptigimiz söyleside bu sanatin isminin anlami nedir diye sorduk. 

Çapulanin ana vatani Batum’dur. Adinin hangi dilden geldigini bilemem. Çapula Karadenizli’lerin kullandigi bir isimdir. Erkeklere özel bir ayakkabidir. Yüzü bütün, burnu kivriktir. Agir ve dayaniklidir. Ünye’de en çok hamallar giymislerdir. Iki çesiti vardir. Biri kabarali agir, digeri yemeni dedigimiz dikisli, hafif çapuladir. Bir de arkasi açik cins topuguna basilarak terlik gibi giyilen çapulalar vardi. Onlar az imal edilirdi.

Çapula yapiminda kullanilan araç ve gereçler nelerdi?         

Önce kalip, deri ve kösele. Mumlanmis pamuk ipligi. Igne yerine kullanilan domuz kili. Deri ve köseleyi delen agzi genis bir tig. Içi disina çevrilmis yemeninin sayasi ve köselesi bu tigla delinir, domuz kilinin çatalli ucuna maharetle birlestirilmis mumlu pamuk ipligiyle çepeçevre dikilir, sonra tekrar içteki yüz disa çikarilarak yemeni yapilmis olur. Güneste kurutularak giyilir hale getirilirdi.

Hangi hayvanlarin derisi çapula yapimina uygundur?

Sigir ve manda derisinden yapilir. Kesilen hayvanlarin derileri Ünye tabakhanelerinde islenir. Sigir derisinin islenmis sekline vidala denilir, bununla çapulanin sayasi yapilir. Kösele manda derisinden yapilir. Çapulanin ökçe ve tabaninda kullanilir.

Ünye’de kaç esnaf bu isi yapardi? 

Karadeniz’de Ünye çapula yapiminin merkeziydi. Çarsamba, Terme, Fatsa çapula yapimini Ünye’den ögrendi. Çarsamba’nin çapulasi bizimkine benzemez.  Onlarinki yumurta topuklu ve küt burunludur. Külhanbeyler topuguna basar, ceketlerini sol omuzlarina asarak gezerler.

Ünye çapula ustalari çok kalabalik bir esnaf gurubuydu. Hepsi, Orta cami ile Büyük cami arasindaki kendi isimleriyle anilan çapulacilar arastasinda dükkan sahibiydiler,

En büyük isi yapanlar: Basta Haci Bey, Hasan ve Veysel Ürer kardesler, Mehmet Köylü ve kardesi. Ve daha ismini saymadigim çok sayida çapula ustasi vardi.

Ünye tabakhanelerinde balik yagi ve mese palamutuyla islenen deri ve köseleden imal edile çapula ve yemeniler çok pis kokardi.

Çapulayi en çok kimler giyerdi?

Sehirli çapula giymezdi. Ünye Karadeniz’in islek bir limani oldugu için, sehir içi ve liman tasimaciligini sirt hamallari yapardi. Sivas ve Koyulhisar’dan gelen hamallar giyerdi çapulayi. Bir de hali-vakti yerinde olan köylüler ve külhanbeyler 

Çapula neden yok oldu? Bu süreç nasil basladi? 

Türkiye’de özellikle Ünye’de, çapula ve çarigi kara lastik öldürdü. Çarik, devamli giyilirse 3-4 günde topuklari delinip eskiyen bir ayakkabiydi. Köylü onu kendi dokuduklari yün çorapla giyerdi. Ihtiyaçlari ve ya mahkemeleri için Ünye’ye gelen köylüler sehre kadar yalinayak gelir, sehirde giyerlerdi çariklarini. Dönüslerini de yalinayak yapar korurlardi çariklarini. Eve girince de duvarlara asilirdi çariklar. Pabuçluklarda kalan çariklar. Köpek, kedi ve farelere yemek olurdu çünkü.

Çapulacilik bitince ustalari ne is yaptilar?

Çapulanin yerini hangi ayakkabilar aldi?

Bu gün hayatta kaç çapulaci var?

1952 de kara lastik fabrikalari kuruldu Ünye’ye. Su geçirmeyen, ilk yapilanlari katiksiz kauçuktan imal edildigi için çok dayanan kara lastik ayakkabilar, çapulayi da, çapula esnafini da vurdu. Esnafin bir bölümü kundura ve iskarpin yapimciligina basladi. Büyük kismi da baska islere yöneldi. Köylünün tamamiyla sehirlinin bir bölümü kara lastik giydi çapula yerine.

Bu gün hayatta kalan tek çapulaci benim desem yeridir. Ötekiler, öldüler.

Sen çapulaciydin. Dükkanin var miydi?

Meslek öldükten sonra senden çapula yapmani isteyen oldu mu?

Ben kalfa olarak çalistim. Baskasi hesabina. Ben aslinda kunduraciydim. Simdide ayni isi yapiyorum. Ama çok güzel çapula yapardim. Ben o esnafin sonuncusuyum. Benden kendisine çapula yapmami isteyen çok kisi oldu ama benim artik ne aletlerim ne de malzemem vardi. Ancak ben 2 metre 10 santim boyunda iskarpin yaptim. Bu büyüklükte ayakkabilar Konya’da da yapiliyor. Ben yaptigim bu ayakkabi ve yapacagim digerlerini Ünye müzesine hediye edecegim. (

Irfan Isik’in katkilari ile Yasar KARADUMAN