Sadaka Taşı Osmanlının zarif bir yardımlaşma şekli

“Sadakalari gizli verirseniz bu sizin için daha hayirlidir ve günahlarinizin birçogunun bagislanmasina sebep olur.”(Bakara suresi 271)

Sadaka taslari yillar içinde unutulmuslardir, neye yaradiklari bilinmez, ama hikayesi sevgi taslari olarak günümüze kadar gelmistir..

Toplumsal yardimlasmaya önem veren atalarimiz, yaptiklari yardimin içine gösteris ve kibirlenme karismasin diye hassas davranmislardir.

Yardim alanin eziklik hissetmemesi için belirli yerlere sadaka taslari dikerek alanin da verenin de birbirini bilmemesi için “Sadaka Taslari” usulünü bulmuslardir.

Bugün gösterisli ve masrafli iftar davetleri ve tarihimizde uygulamasi bulunmayan garip iftar çadirlari yaninda atalarimizin bu yardimlasma usulü çok zariftir.

Neden Osmanli iftar çadirlari yapmamistir

hiç düsündünüz mü?

Çünkü onlar insanlari bir avuç yemek için saatlerce kuyrukta bekletmeyecek kadar asil idiler. Onlar as evleri yapmis ihtiyaç sahipleri buralara gelerek yardimlarini almislardir. Bu çadirlarda gerçek ihtiyaç sahiplerini bulamazsiniz, her gün ayni insanlar gelir, içlerinde hali vakti yerinde olanlar da vardir. Günümüzde bazi belediyeler iftar çadiri usulünü kaldirip, yemegi ihtiyaci olani tesbit edip evine götürmekte veya kapali yerlerde vermektedirler.

Biz bugün burada artik unutulmus bir yardimlasma geleneklerinden “Sadaka Taslari”ndan bahsedecegiz.

Sadaka Taslari

Sadaka, bir kimseye göstermis oldugunuz tebessümden tutunda, farz olan ve olmayan yardimlara kadar tüm maddi ve manevi seyleri ihtiyaç sahiplerine ulastirmanin ve paylasmanin adidir.

Prof. Dr. Süheyl Ünver  bir makalesinde 'Derdini kimseye açamayan fakir, ihtiyaci olunca sadaka tasina konulan yardimi alir, kalanini geri kor ve sadaka veren meçhul sadakaciya tesekkürünü kalbinden ulastirir ve dönermis” der .

Sadaka taslari Türk milletinin bir sevgi tasidir. Osmanli her konuda paylasmayi çesitli kurumlarla yaygin hale getirmisti. Bunun için imaretler, hanlar, hamamlar, sifahaneler as evleri ve sadaka taslari yapmisti bu yetmezmis gibi hayvanlara da sevgi vardi, sokak hayvanlarina barinak, kus evleri, sulaklar, yalaklar, çesmeler hayvanlarin da su içebilmesi için yerler yapilirdi. Her çesmenin yanina muhakkak hayvanlarin su içecegi bir yer yapilirdi. Fakirlere kimsesizlere yetimlere deger verilir, korunur kollanirdi.

Sadaka Taslari, onurundan dolayi fakirligini gizleyenler, ihtiyaçlarini söyleyemeyenler için, gönül kirmadan yapilan zarif bir yardim seklidir..

Sadaka Taslari Nerelerde Olurdu

Sadaka Taslari farkli boylarda olmakla beraber genellikle beyaz renkli tastan silindir ve dört köse seklinde, bir kismi ise havuz, kovuk, ve yatay bazen de oyuklar seklinde olurdu. Gelenler elini sokar birakir, alanlar elini sokar alirdi. Silindir ve dört köse taslar topraga dikine gömülürdü, 60-90-140 ve 2 metre boylarinda olanlari vardi, tepeleri dikdörtgen veya tasina göre yuvarlak 10-15 cm. derinlikte oyuktu yardimlar bu oyuga konulurdu. Yüksek taslarin önünde uzanabilmek için basamak taslari vardi.

Bulundugu yerler,  ihtiyaca göre genelde gözden ve kalabaliktan uzak tenha köselerde, cami avlularinda, türbelerin köselerinde, mezarliklarda olurdu. Bir semtin fakirleri için konulmus bagislara diger bir semtin fakirleri dokunmazlardi, ayrica ihtiyaç sahiplerinin, tasta birikenlerden sadece ihtiyaci olan seyleri almalari, digerlerini baska ihtiyaç sahiplerine birakmalari takdire degerdi. Bu taslara genelde madeni paralar birakilirdi, paranin disinda giyim esyasi ve yiyecek de konurdu Yardimlar daha çok geceleri birakilir ve sabaha karsi alinirdi.

Sadaka taslari bugün bir kenarda unutulmuslardir, yillar içerisinde kullanilmadigi için neye yaradiklari çogu kisi tarafindan bilinmez. Çok azi günümüze ulasmis ama hikayesi günümüze kadar gelmistir..

Cellat Mezarliginda Çok Vardi

Istanbul Eyüp semti çevresi mezarliklarinda çesitli zamanlarda yaptigim arastirma çalismalari sirasinda bu taslara çok rastladim. En büyük sadaka taslari bir buçuk metre boyunda dikdörtgen ve üstü 15-20 cm. kadar oyuk bir sekilde Eyüp, Piyer Loti, Karyagdi Bayiri'nda cellat mezarliginda cellat mezar taslarinin arasinda vardi. Bunlari cellat mezarligi adli çalismam sirasinda görmüs bu konuda çok bilgim olmadigi için  bu taslarin ne ise yaradigini anlayamamis bu taslarin cellat mezarligina bol miktarda bulunmasinin anlamini da önceleri kavrayamamistim.

Müslüman halk can alan cellatlari kendi mezarligina kabul etmemis bir anlamda katil sayilan bu insanlarla mezarliklarini ayirmisti. Bu nedenle Istanbul’da birçok yerde cellat mezarliklari vardi, bunlardan en önemlileri Eyüp semtindeydi. Ben Eyüp semti sirtlarinda bu taslara rastladigimda bu unutulmus korkunç ve ürkütücü mezarligin ve garip isimsiz mezar taslarinin ne ise yaradigini bulmak için epey ugrasmistim. Bun konuda yapilmis bir çalisma yoktu, benim yaptigim bu çalisma Türkiye’de bir ilktir ve tektir.

Sadaka taslarinin cellat mezarliginda bol miktarda bulunmasini da konunun uzmanlari söyle açiklamislardi.

Cellatlar öldükten sonra geride kalan es ve çocuklarinin cellat yakinlari olmalari nedeniyle toplum tarafindan dislanacaklari ve sikintiya düsecekleri varsayilarak cellat mezarliklarina bu sadaka taslarindan dikilmisti.

Sadaka taslari bugün Istanbul’da çok az yerde kalmistir. Eyüp’teki mezarliklarda, Sehzade Cami avlusunda Üsküdar’da bir caminin avlusunda vardir. Bu zarif yardimlasma sekil bugün unutulmustur.

Kaynaklar

Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver, “Sadaka Taslari”, Hayat Tarih Mecmuasi,

Yard. Doç. Dr. Hasan ÖZÖNDER