(15 Haziran 1864- 1868 Ünye’nin 158 Yıl Önce Sancak Yapılmasına Dair Hikâyât)
Bölüm I
Osmanlı’nın son döneminde yapılan idari değişiklikle Ünye’ye vilayet statüsü verildi. Bu, şu demekti; Ünye, Canik Sancağına bağlı bir ilçeyken, tıpkı Canik Sancağı gibi bir sancak beyliği haline getirildi ve Trabzon Eyaletine bağlı bir il yapıldı.
Ünye Sancağı (1864–1868)
Osmanlı İmparatorluğu’nun 600 yıl süren eyalet sisteminde önemli değişiklikler yapılmış, zamanın koşullarına uygun hale getirilerek yeni bir vilayet nizamnamesi yayınlanmıştır.
1864 Vilayet Nizamnamesi adıyla bilinen bu düzenleme gereği Ünye Sancak Beyliği haline getirildi.
Ünye neden vilayet (sancak) yapıldı?
Ünye nasıl gündeme geldi, yeni nizamnamede il yapılan yerler nerelerdi ve bu yeni sancakları nasıl bir uygulama bekliyordu?
Hangi ilçeler Ünye’ye bağlandı?
Yeni dönemde hangi projeler hazırlandı, bu projelerden hangileri gerçekleşti?
Ünye’nin sancak statüsü hangi yönleriyle, ne kadar sürdü?
Neden yeniden ilçe yapıldı ve Canik Sancağı’na bağlandı?
Dört yıl sonra Ünye sancaklığı tamamen sona mı erdi?
1864 Vilayet Nizamnamesi
1864 Vilayet Nizamnamesi, aslında 600 yıllık Osmanlı Eyalrt Sistemi’nin sona erdiği anlamına geliyordu.
Osmanlı devletinde 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dirlikler (timar sistemi) bozulmaya başlamıştı. Avrupa’da gelişmekte olan sanayi ve ticaret, onların sadece ekonomilerini güçlenmekle kalmamış, teknik donanıma sahip askerlere ve güçlü ordulara da sahip olmuşlardı. Bu gelişmelere paralel olarak, 1789 Fransız Devrimi’nden sonra Balkanlarda ortaya çıkan “milliyetçilik” akımlarıyla birlikte eyalet sistemini ayakta tutmak zorlaştı. İsyanlar nedeniyle devletin güvenliğini ve bütünlüğünü sağlamak imkansız hale geldi. İmparatorluk hızla toprak kaybına girince Osmanlı duraklama döneminden yavaş yavaş gerileme dönemine girdi.
Yine aynı dönemde merkezi otoritenin zayıflamasıyla ortaya çıkan ayanlar devletle halk arasında gayri resmi aracı rolünü üstlenmişlerdi. Bu dönemde eski tımar sisteminin yerine iltizam usulü ikame edilmişti. Mültezimler, devlete en çok parayı veren kişi olarak “timar” satın alma yoluna gitmişlerdi.
Ayanlar karmaşası, tımar sisteminden vazgeçilmesi ve iltizam sisteminin kurulması gibi gelişmelerin ardından eyalet sistemi çöktü. 1864’te Vilayet Nizamnamesi çıkarıldı.
Eyalet yönetimi eyaletlerle sınırlı olup, kendi içinde kendi kurallarını işleten bir sisteme sahipti. Özetle devlete vergi ödenir, savaş sırasında asker ve mühimmat temin edilirdi. 600 Yıl Osmanlı yönetimi bu sistemi başarıyla uyguladı. Ancak yukarıda açıkladığımız nedenlerden ötürü sistem yetersiz kalınca Vilayet nizamnamesi uygulamaya sokuldu.
Vilayet nizamnamesi şu değişikliklere yer veriyor:
Yönetim merkezden atanan vali tarafından yürütüleceği hükme bağlanıyor.
Devlete ait faaliyetlerin tümü atanmış memurlar tarafından yapılıyor.
Yasalar merkezi otorite tarafından belirleniyor.
1864 ve 1871 yılında yapılan düzenlemelerle imparatorluğun her tarafında önemli yönetim değişiklikleri yapılıyor.
1864 – 1904 Trabzon Vilayet Salnameleri yayınlanıyor.
1864 Yılı, Büyük Çerkez Sürgünü ve Sultan Abdülaziz’in saltanat yıllarına rastlıyor.
1864’te ve ardından 1871’de yürürlüğe sokulan vilayet nizamnameleriyle taşra yönetiminde köklü idari düzenlemeler sağlanıyor.
Taşra idaresinde geçici tedbirlerden çok köklü ve yeni bir vilayet örgütlenmesi ihdas ediliyor. Bu örgütlenmede eski birimlerin yerini yeni idari birimler alıyor ve ayrıntılı olarak tanımları yapılıyor. En üstten en alta kadar devlet yöneticilerinin görev ve yetkileri belirleniyor, yeni temsili kurumlar oluşturuluyor.
Sancak beyliği yerine “kaim makam”; “yerine bakan” yahut "naip" anlamında vilayetlerin başına kaymakam adı verilen yöneticiler tayin ediliyor.
Hızlı bir değişim içine giren Osmanlı yönetimi günün gereklerine göre yeniden şekilleniyor ve idari birimlerin ihtiyacına göre değişken ve dinamik bir yapı oluşturuyordu.
Sonuçta 1864 ve 1871 nizamnameleri, Türk idare tarihinde önemli bir dönüm noktası oldu.
1864 Ünye Sancağı Teşkilatı
Ünye kazası, Fatih Sultan Mehmet'in 1461'de Trabzon'un fethinden sonra Osmanlı yönetimine katılmıştır. Yapılan idari taksimatta Trabzon Eyaletine bağlı bir sancak olan Canik sancağına bağlanan Ünye'nin kaza statüsü 1864 yılına kadar sürmüştür. Ancak, 1864'te eyalet sisteminden vazgeçen Osmanlı yönetimi yeni vilayetler tahsis ederek vilayet sistemine geçmiştir.
1864 Vilayet Nizamnamesi ile Ünye, 15 Haziran 1864 tarihinde sancak (vilayet) yapılmıştır.
Sivas, Canik ve Bucak sancaklarından ayrılan bazı kazalar Ünye sancağına bağlanarak Ünye sancağı teşkil edilmiştir.
Ünye sancağı Merkez Ünye kazası ile birlikte; Fatsa, Niksar, Erbaa, Bolaman ve Karakuş kazalarından oluşmaktadır.
Ünye Sancağı kaymakamı Mustafa Efendi'nin Müfettişlik Makamı’nda bulunan es-Seyyid Ali Rıza Efendi’ye gönderdiği 29 Muharrem 1281 [4 Temmuz 1864] tarihli yazıda; Niksar, Erbaa, Bolaman, Fatsa, Karakuş ve Ünye kazalarının birleştirilmesiyle Ünye Sancağı'nın kurulduğu, kaymakamlık vazifesinin de kendisine verildiği ve Ünye Sancağı'nın kuruluşu için yapılan resmi merasim hakkında bilgi verilmektedir. [BOA.A.MKT.MHM 311/56]
18 ve 20 Haziran 1865 tarihli belgeler; Ünye Sancağı kaymakamı Mustafa Efendi’nin hizmetlerinden çok memnun olunduğunu belirten Ünye Sancağı Meclis üyeleri ve Ünye halkının imzalarını taşıyan vesika. [Levha 06 ve Levha 44]
Resmi yazışmalar dışında Ünye Sancağı oluşumu Osmanlı devlet salnamelerinde de yer almaktadır.
1866 (Rumi 1283) tarih ve 21 numaralı Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnamesi’nde Osmanlı Devleti sınırları dahilinde bulunan bütün eyalet, sancak ve kazalar sırasıyla gösterilmiştir. Buna göre Eyalet-i Trabzon’a bağlı 7 sancağın ismi yazılmıştır. Bu sancaklar şunlardır: Liva-i Trabzon, Liva-i Lazistan, Liva-i Canik, Liva-i Gümüşhane, Liva-i Ünye, Liva-i Bucak ve Liva-i Giresun. Bu sancaklardan Liva-i Ünye’ye yani Ünye Sancağına bağlı 5 kaza ise şunlardır: Ünye merkez kazası, Fatsa kazası, Niksar kazası, Karakuş kazası ve Bolaman kazasıdır. [Levha 23]
Ünye, sancak kararının ardından süratle imar ve iskan işlerine girmiş, tarihinde ilk defa ciddi anlamda şehir planlamasına tabi tutulmuştur. Sancağa bağlı kazalarda önemli imar faaliyetlerine başlanmış, yollar, köprüler, çarşılar inşa edilmiş ve dağlarda bulunan eşkıya ve asker firarileri yakalanarak asayiş sağlanmıştır.
Haftaya: Ünye Sancağı’nın bölgeye getirisi, uygulamadan neden vazgeçildiği ve günümüzde Ünye’nin il olma potansiyeli.
Kaynak: 150 Yıl Önce Ünye Sancağı (1864 – 1868)
Proje danışmanlığını Osman Doğan’ın yaptığı bu çalışmaya Ebul Faruk Önal, Turgay Özekici, Soner Demirsoy, Selman Soydemir, Mehmet Güneş, Sabri Bacacı ve İrfan Dağdelen emek verdiler. Grafik tasarımını Seyit Bor’un yaptığı çalışma Ünye Tarih Araştırma Grubu’nun katkılarıyla 25 Temmuz 2009 yılında IV. Ünye Kurultayı’nda ve 24 Temmuz 2015’te Ünye Müze Evi’nde sergilendi.
A.KABAYEL - A.D. VARİLCİ
ÜNYE TARİH ARAŞTIRMA GRUBU
